Հայ կինոբեմադրիչ Սերգեյ Փարաջանովը (1924- 1990) մասնավորապես իր «Մոռացված նախնիների ստվերները» և «Նռան գույնը» կինոնկարներով աշխարհում հայտնի դարձավ որպես նոր կինոլեզու ստեղծած մի եզակի արվեստագետ, որի անունը դրվեց Ֆեդերիկո Ֆելինիի, Անտոնիոնիի, Գոդարի, Կուրոսավայի անունների կողքին: Փարաջանովի մասին խոսելիս՝ կինոգիտությունը զուգահեռներ է անցկացնում հատկապես նրա սերնդակից երկու մեծ բեմադրիչների՝ Տարկովսկու եւ Ֆելինիի միջև, ոչ թե սոսկ աշխարհազգացողության և ստեղծագործական նմանությունների, այլև անձնական կապերի և հնարավոր ազդեցությունների առումով: Սույն հոդվածով մենք կփորձենք տալ Փարաջանովի և Ֆելինիի փոխհարաբերությունների ընդհանուր պատկերը:
Թե՛ Ֆելինին, թե՛ Փարաջանովը ստեղծեցին ուրույն, միայն իրենց հատուկ կինեմատոգրաֆը: Երկուսն էլ օժտված էին անսպառ երևակայությամբ: Երկուսն էլ առասպելաստեղծ կինոբեմադրիչներ էին, թեև նրանց երևակայությունը սնվում էր տարբեր ակունքներից: Աշխարհի երկրորդ տիեզերագնաց Գերման Տիտովը «Ութ և կես» ֆիլմի կապակցությամբ Ֆելինիին ասել է. «Ձեր ֆիլմում շատ ավելի առեղծված կա, քան տիեզերքում»: Նույնը կարելի է ասել նաև Փարաջանովի «Նռան գույնի» մասին: Երկուսի համար էլ խիստ կարևոր էր գտնել հերոսների համար համապատասխան տիպաժներ: Ֆելինին մի առիթով ասել է, որ ինքը կցանկանար տեսնել աշխարհի բոլոր մարդկանց դեմքերը և իր ֆիլմերի համար հերոսներ գտնել: Փարաջանովը ևս մշտապես ուսումնասիրում էր մարդկանց, գտնում արտասովոր կերպարներ և դերեր վստահում դերասանության հետ կապ չունեցողների՝ գնահատելով նրանց արտաքինը: Նմանություններ են առկա նաև Ֆելինիի և Փարաջանովի աշխատաոճի մեջ. երկուսն էլ հաճախ ժեստ առ ժեստ ուղղորդում էին դերակատարներին: Երկուսն էլ զբաղվում էին նկարչությամբ, և անգամ նրանց նկարների մեջ առկա են նմանություններ՝ պատկերվող կերպարների հոգեբանական խորության, հումորի և էրոտիզմի, և անգամ զուտ գծանկարչական տեխնիկայի առումով: Փարաջանովը և Ֆելինին ունեին ընդհանուր ընկեր՝ ի դեմս բանաստեղծ, սցենարիստ և նկարիչ Տոնինո Գուեռայի, որը հաճախ էր ճանապարհորդում ԽՍՀՄ և այցելում Փարաջանովին:
Թե՛ Ֆելինին, թե՛ Փարաջանովը ստեղծեցին ուրույն, միայն իրենց հատուկ կինեմատոգրաֆը: Երկուսն էլ օժտված էին անսպառ երևակայությամբ: Երկուսն էլ առասպելաստեղծ կինոբեմադրիչներ էին, թեև նրանց երևակայությունը սնվում էր տարբեր ակունքներից: Աշխարհի երկրորդ տիեզերագնաց Գերման Տիտովը «Ութ և կես» ֆիլմի կապակցությամբ Ֆելինիին ասել է. «Ձեր ֆիլմում շատ ավելի առեղծված կա, քան տիեզերքում»: Նույնը կարելի է ասել նաև Փարաջանովի «Նռան գույնի» մասին: Երկուսի համար էլ խիստ կարևոր էր գտնել հերոսների համար համապատասխան տիպաժներ: Ֆելինին մի առիթով ասել է, որ ինքը կցանկանար տեսնել աշխարհի բոլոր մարդկանց դեմքերը և իր ֆիլմերի համար հերոսներ գտնել: Փարաջանովը ևս մշտապես ուսումնասիրում էր մարդկանց, գտնում արտասովոր կերպարներ և դերեր վստահում դերասանության հետ կապ չունեցողների՝ գնահատելով նրանց արտաքինը: Նմանություններ են առկա նաև Ֆելինիի և Փարաջանովի աշխատաոճի մեջ. երկուսն էլ հաճախ ժեստ առ ժեստ ուղղորդում էին դերակատարներին: Երկուսն էլ զբաղվում էին նկարչությամբ, և անգամ նրանց նկարների մեջ առկա են նմանություններ՝ պատկերվող կերպարների հոգեբանական խորության, հումորի և էրոտիզմի, և անգամ զուտ գծանկարչական տեխնիկայի առումով: Փարաջանովը և Ֆելինին ունեին ընդհանուր ընկեր՝ ի դեմս բանաստեղծ, սցենարիստ և նկարիչ Տոնինո Գուեռայի, որը հաճախ էր ճանապարհորդում ԽՍՀՄ և այցելում Փարաջանովին:
Փարաջանովը ծնվեց Ֆելինիից չորս տարի ուշ և մահացավ Ֆելինիից չորս տարի շուտ: Նրանք կյանքում երբևէ չհանդիպեցին, սակայն հեռվից գիտեին միմյանց և գնահատում էին մեկը մյուսի ֆիլմերը: «Մի՞թե Ֆելինիի լեզուն Իտալիայի հպարտությունը չէ»,- ասել է Փարաջանովը: Մեկ այլ առիթով էլ Ֆելինիի մասին ասել է. «Նրա երևակայության աներևակայելի ձիրքն ապշեցուցիչ է: Սակայն այն գնում է միայն մեկ ուղղությամբ՝ միստիֆիկացիայի միջով: Նա օժտված է իր կերպարները կյանքից ավելի ընդարձակ դարձնելու համառ կրքով»:
Երևանի Փարաջանովի թանգարանում ցուցադրվում է 1971- ի նոյեմբերի 10- ին Հռոմից Ֆեդերիկո Ֆելինիի՝ Փարաջանովին ուղղած մեքենագիր նամակը, որից իմանում ենք, որ իտալացի բեմադրիչ Վիրջիլիո Տոզին Ֆելինիին է հանձնել Փարաջանովի նվերը՝ հուցուլական (ուկրաինական էթնիկ խումբ) գործված գուլպաներ: Նամակի տեքստը հետևյալն է.
Սիրելի Սերգեյ,
Վիրջիլիո Տոզին ինձ բերեց ձեր գուլպաները:
Սա մի նվեր է, որն ինձ շոյեց: Ես քեզ չեմ ճանաչում, սիրելի Սերգեյ, սակայն քո բանաստեղծական ուղերձից հետո ինձ թվում է, թե միշտ ճանաչել եմ քեզ, դարձել եք մի հին, հարազատ ընկեր:
Իմ ամենաջերմ մաղթանքները լավ աշխատանքի համար, սիրելի ընկեր, գրկում եմ քեզ և սիրում եմ քեզ:
Քո՝ Ֆեդերիկո Ֆելինի:
Ֆելինիի այս նամակին Փարաջանովն ավելացրել է ժանյակ, փետուրներ և Բենվենուտո Չելինիի՝ Պերսևսի քանդակը պատկերող բացիկ, որտեղ թղթով փակել է արձանի գլուխը՝ տպավորություն ստեղծելով, թե Պերսևսը գլխատել է իրեն և ձեռքով հաղթական պահում է սեփական գլուխը: Չելինիի քանդակի ընտրությունը պատահական չէ՝ ելնելով Ֆելինի անվան հետ նմանությունից: Փարաջանովը հազիվ թե տեղյակ լիներ, որ Ֆելինին հետաքրքրվել է Չելինիի անձով՝ մտադիր լինելով ֆիլմ նկարահանել նրա մասին:
Փարաջանովի թանգարանում ցուցադրվում է Ֆելինիին առնչվող մեկ այլ կոլաժ՝ «Ֆեդերիկոյի սերը Ջուլիետային», որտեղ Ֆելինին և Ջուլիետա Մազինան պատկերված են որպես միմյանց քնքուշ սիրող հավատարիմ զույգ՝ կատուների և ծիծեռնակների պատկերների կողքին:
Կոլաժ դարձած վերոնշյալ նամակը Փարաջանովին ուղղած Ֆելինիի միակ պահպանված գրությունն է, չնայած ժամանակակիցները և Փարաջանովն ինքը վկայել են, որ նրանց միջև եղել է եթե ոչ կանոնավոր թղթակցություն, ապա առնվազն մի քանի նամակի փոխանակում: Ֆելինիի արխիվի ուսումնասիրությունը հավանաբար կարող է ի հայտ բերել Փարաջանովից ինչ- ինչ մասունքներ: Կան վկայություններ, որ նրանց նամակագրությունը սկիզբ է առել 1971- ից դեռ առաջ: Կինոռեժիսոր Վասիլի Քաթանյանի վկայությամբ, Փարաջանովը Կիևում «Մոռացված նախնիների ստվերները» ֆիլմը նկարահանելուց հետո Ֆելինիից ստացել է հաճոյախոսություններով լի մի նամակ, որը սկսվել է «Իմ սիրելի Սերժ» բառերով: Այն դրվել է ոսկե շրջանակի մեջ, զարդարվել սիրամարգի փետուրներով և չորացած անմոռուկներով ու կախվել պատին: Այս նամակի գտնվելու վայրն անհայտ է:
Սակայն առնվազն երկու հարցազրույցում Փարաջանովը հիշատակել է Ֆելինիից մի նամակ, որը պարզում է երկու կինոբեմադրիչների փոխհարաբերությունների ամենաուշագրավ դրվագը: Դա հայ կինոբեմադրիչի ինքնակենսագրական «Խոստովանանք» սցենարի հնարավոր ազդեցության խնդիրն է իտալացի բեմադրիչի նշանավոր «Ամարկորդ» ֆիլմի վրա: 1987- ին տված մի հարցազրույցում Փարաջանովը, խոսելով «Խոստովանանքի» նկարահանման մտադրության մասին, ասել է. «Ես կձգտեմ օպերատոր Ալբերտ Յավուրյանի հետ վերականգնել Թիֆլիսում անցկացրած իմ մանկության ու պատանեկության օրերը: Իմ տանը պահվում է Ֆելինիի նամակն ուղղված ինձ, որտեղ նա գրում է. «Տոնինո Գուեռան պատմեց ինձ «Խոստովանանքի» սցենարի մասին, և ես ձեզ շնորհակալություն եմ հայտնում, որ դրանից հետո նկարահանեցի «Ամարկորդ ֆիլմը»:
Կարծում ենք, կարիք չկա մանրակրկիտ համեմատություն կատարել «Խոստովանանք» և «Ամարկորդի» սցենարների միջև՝ փորձելով պարզել, թե որ չափով Փարաջանովը կարող էր ազդեցություն ունենալ Ֆելինիի ֆիլմի վրա: Քանի որ գործ ունենք ընդամենը ոչ թե ընթերցանության, այլ բանավոր վերապատմման հետ, ապա ճիշտ է ընդունել, որ Փարաջանովի սցենարի բովանդակությանն իրազեկ դառնալով՝ Ֆելինին ստեղծագործական նոր խթան է ստացել՝ սեփական ֆիլմ-հիշողության ստեղծման համար: Հետաքրքրական է նաև, որ Փարաջանովի կատարած «Խոստովանանքի» էսքիզներն իրենց միջավայրով և կերպարներով բավական հիշեցնում են Ֆելինիի աշխարհը:
Վասիլի Քաթանյանը վկայել է, թե ինչպես Փարաջանովն ասել է. «Ամարկորդը» և «Հայելին» (Տարկովսկու ֆիլմը - Ա. Բ.) նրանց թողեցին նկարահանել, քանի որ նրանց չբանտարկեցին: Ես էլ ժամանակին կնկարահանեի «Խոստովանանքը»... Եթե Ֆելինին և Տարկովսկին ճամբարում նստեին՝ նրանք իրենց ֆիլմերն ավելի ողբերգական կնկարահանեին»:
Իսկ Փարաջանովը բանտարկվեց 1973- ին՝ խորհրդային աշխարհին ոչ բնորոշ իր ստեղծագործական ազատության համար: Ֆելինին Գոդարի, Տրյուֆոյի, Բունյուելի,Անտոնիոնիի, Տարկովսկու և այլոց հետ բողոքեց այդ անարդարության դեմ, ինչը, սակայն, մնաց անօգուտ:
Թե՛ կյանքում և թե՛ էկրանին անընդհատ երևակայող էքսցենտրիկ Փարաջանովի կյանքը լեցուն է տարբեր առեղծվածներով և առասպելներով, և այսօր դժվար է ասել, թե հիշատակումները որ չափով են ճշմարտացի: Այսպես, կա վկայություն, որ Ֆելինին նամակ է ուղարկել բանտարկված Փարաջանովին: Երբ բանտապետը նրան հարցրել է, թե ով է իրեն նամակ ուղարկած այդ Ֆեդերիկո Ֆելինին՝ Փարաջանովը տեղնուտեղը պատմություն է հորինել, որ նա իր հարազատ եղբայր Ֆեդյան է, որն իբր մնացել է իրենց իտալացի կոմունիստ տատիկի մոտ: Հայտնի է նաև, որ բանտում կեֆիրի շշի կափարիչների վրա Փարաջանովը փորագրել է դիմապատկերներ՝ դարձնելով յուրատեսակ թալերներ: Դրանցից մեկը՝ Պուշկինի դիմանկարով, ընկել է Ֆելինիի ձեռքը, և Փարաջանովի մահից հետո Ֆելինին դրանց մոդելով կերտել է արծաթե մեդալ, որով պարգևատրում են Ռիմինիի կինոփառատոնի լավագույն կինոնկարները:
Կա նաև ինֆորմացիա, որ բանտում Փարաջանովը մի թիկնոց է կարել հատուկ Ֆելինիի համար և թիկնոցն առաջինը կրելու պատիվը տվել է 1987- ին Ֆրունզե Դովլաթյանին, երբ Թբիլիսիում իր տանը մեծ հավաքույթ է կազմակերպել վերջինիս ծննդյան 60- ամյակի առթիվ:
Թեև 1980- ականների կեսից, երբ ԽՍՀՄ- ում մի շարք արժեքներ սկսեցին վերահաստատվել և Փարաջանովին թույլատրեցին դարձյալ աշխատել և շրջել աշխարհով մեկ, սակայն նա Ֆելինիին հանդիպելու հնարավորություն չունեցավ: 1990- ին Ֆելինին Գուեռայի, Մազինայի, Ալբերտո Մորավիայի, Մարչելո Մաստրոյանիի, Բեռնարդո Բերտոլուչիի հետ մեկտեղ ստորագրեց Փարաջանովի մահվան առթիվ Երևան ուղարկված հեռագիրը, որտեղ մասնավորապես ասված է. «Կինոյի աշխարհը մի հրաշագործի կորցրեց: Փարաջանովի երևակայությունը հավերժ կդյութի և ուրախություն կպատճառի աշխարհի ժողովուրդներին»:
Ճիշտ այդպես էլ աշխարհը շարունակում է այսօր դյութվել և ուրախանալ կյանքում երբևէ միմյանց չհանդիպած, սակայն հոգով, երևակայությամբ և մեծ տաղանդով միմյանց եղբայրակից երկու կինոռեժիսորների՝ Ֆեդերիկո Ֆելինիի և Սերգեյ Փարաջանովի գլուխգործոցներով:
ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
***
Փարիզի «Էդիսիոն դը լա տրանսպարանս» հրատարակչությունը լույս է ընծայել համաշխարհային կինոյի մեծագույն դեմք Ֆեդերիկո Ֆելինիի մասին հոդվածների մի ստվարածավալ ժողովածու՝ «Fellinicitta» վերնագրով: Այս հորինովի բառը Ֆելինիի անունը խաղարկում է իտալերեն felicita` երջանկություն և citta` քաղաք բառերի հետ: Հատորը կազմել է ֆրանսիացի կինոգետ, Ֆելինիի ստեղծագործության գիտակ Ժան-Մաքս Մեժանը, որն, ի դեպ, 2009 թվականին մասնակցել է «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնին՝ որպես ՖԻՊՐԵՍՍԻ - ի ժյուրիի անդամ: Ի թիվս 60 հեղինակների, որոնց մեջ կան գրողներ, նկարիչներ, դասախոսներ, Ֆելինիի մտերիմներ, ժողովածուում տեղ է գտել նաև երևանցի կինոգետ Արծվի Բախչինյանի «Ֆեդերիկո Ֆելինի- Սերգեյ Փարաջանով. երբևէ չհանդիպած եղբայրակիցները» սույն հոդվածը (Արուսյակ Բախչինյան- Գրինոյի ֆրանսերեն թարգմանությամբ):
Փարիզի «Էդիսիոն դը լա տրանսպարանս» հրատարակչությունը լույս է ընծայել համաշխարհային կինոյի մեծագույն դեմք Ֆեդերիկո Ֆելինիի մասին հոդվածների մի ստվարածավալ ժողովածու՝ «Fellinicitta» վերնագրով: Այս հորինովի բառը Ֆելինիի անունը խաղարկում է իտալերեն felicita` երջանկություն և citta` քաղաք բառերի հետ: Հատորը կազմել է ֆրանսիացի կինոգետ, Ֆելինիի ստեղծագործության գիտակ Ժան-Մաքս Մեժանը, որն, ի դեպ, 2009 թվականին մասնակցել է «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնին՝ որպես ՖԻՊՐԵՍՍԻ - ի ժյուրիի անդամ: Ի թիվս 60 հեղինակների, որոնց մեջ կան գրողներ, նկարիչներ, դասախոսներ, Ֆելինիի մտերիմներ, ժողովածուում տեղ է գտել նաև երևանցի կինոգետ Արծվի Բախչինյանի «Ֆեդերիկո Ֆելինի- Սերգեյ Փարաջանով. երբևէ չհանդիպած եղբայրակիցները» սույն հոդվածը (Արուսյակ Բախչինյան- Գրինոյի ֆրանսերեն թարգմանությամբ):
Աղբյուրը՝ «Ազգ»
