Դավիթ Մուրադյան «Փելեշյանի կինոն սթափեցնում է»

Փելեշյանի կինոն սթափեցնում է ... շտապողներիս: «Տարվա եղանակները» ֆիլմում սովորական հովիվների առօրյան դիցաբանական է` չդադարելով մնալ առօրյա: Իսկ ժամանակն այդ քսանյոթ րոպեների ընթացքում ստանում է տիեզերական կշիռ, հասնում կեցության նախահիմքերին, բախում հավերժության դռներ: «Հոգնե՞լ ես» - իր անխոս կինոպատումի էջերից լուռումունջ հարցնում է Փելեշյանը: Հետո մի քիչ սպասում ու ավելացնում. «Կարծում ես` ուրիշ տեղ ավելի լա՞վ է»:

«Նա տեր է ու հավատարիմ» Հրանտ Մաթևոսյանը Սոս Սարգսյանի հուշերում

  Վիթխարի բեռ է ինձ համար, իմ ուժից ու կարողությունից վեր՝ Մաթևոսյան Հրանտի մասին տեղեկություն թողնելը:

  Աննշան չափով գործս թեթևանում է նրանով, որ վերջերս միտք եմ արել, միտք ու տեսել եմ, իսկապես պարտք եմ, ասել-խոսելու, գրելու, մանավանդ սիրելու, սիրելու էն հոգիներին, որոնք իմ ազգի գինը (ինձ էլ հետը) իմ աչքում ու աշխարհում բարձրավնում են, ճկռելով, քրտինք թափելով, փոթորկվելով, հոգու թեժ լավան իր հոգու ընդերքում սանձելով, ի հեճուկս դրսի անբարյացակամի, ի հեճուկս ներսի տգետի, հարազատ խուլիգանի, ի հեճուկս սեփական կաշառակերի ու տականքի, ի հեճուկս էն մերոնց, որ մեր փեշերից բռնած՝ մեզ ցած են քաշում:

  Մեր մեծերը, մեր Հրանտը օձիքից բռնած ասում է. «Չէ, չես իջնելու, չեմ թողնելու ճահիճն ընկնես, խելքդ գլուխդ հավաքիր, ետ չենք գնալու, մեր գույնը չենք փոխելու»:

Որ երկրում էլ լինեմ, ինչ վեճի էլ բռնվեմ, ինչքան էլ ինձ նեղեն, վերջում դեմ եմ տալու Մաթևոսյան Հրանտի գրականությունը, նրա արվեստի բնույթն ու էությունը, աշխարհայացքը, նրա փիլիսոփայությունը, որովհետև հենց էդպիսի բաներն են իմ ժողովրդին տեղ տալիս ժամանակի ու տարածության մեջ: Մեզ պարզերես անողներն են:

   Շատ վաղուց գիտեմ Հրանտին: Տեր աստված, էն ինչքան եմ տանջվել, մին էսպես եմ տեսել, մին էնպես, մին շատ խորն եմ տեսել, մին … Դեհ, գնա տառապիր, քո ժամանակի մեծ գրողն է. քո ընկերն է, քո ախպերն է, էս ինչո՞ւ չի ասում ու անում էն, ինչ դու ես պատկերացնում նրա փոխարեն: Բայց ինչ՝ եթե մարդ կա, թքում է իր անցյալի վրա, ի՞նքն էլ թքի, եթե մարդ կա, որ հորթային հրճվանքով է էսօրն ընդունում, ի՞նքն էլ հրճվի, եթե մարդ կա…

   Չգիտեմ, չգիտեմ… Բայց նրա գործը, նրա ապրելու իմաստը գրել չէ՞: Էդտեղ չե՞ն  նրա խոսքն էլ, հոգին էլ, դիրքորոշումն էլ ու ամեն, ամեն ինչը, որ մեզ պիտանի են, որ մեր հիմքն են, հենքն են, ապրելու մեր իրավունքի բարոյականությունը: Էսպես:

Իրենից էլ տարիքով մեծ եմ, ես ու ինքը տարբեր գործի ենք, բայց արի ու տես, որ ինչ էլ արել կամ անում եմ, այսինքն՝ ամեն շարժվելիս, շեղանց, ասենք շլդիկացած, ինձնից էլ թաքուն, հաճախ մտովի աչք եմ գցել Հրանտի կողմը, ի՞նչ կասի էս մեծ ճաշակավորը…

   Մեծ գրող է, չամաչենք մեծարելուց: Ճշմարիտն ու իրականը քաղաքակիրթների առաջին շարքերում մեզ պահողը պետք է, որ մեզ համար շատ թանկ լինի, շատ գնահատելի:  Ով էլ որ ստեղծի: Էսօր խոսքը Հրանտի մասին է: Ու ես ասում եմ. Մաթևոսյան Հրանտը մեր ամենամեծ արձակագիրն է: Եկեք նորից կարդանք:

Հայոց ընդերքը, հին ու ջահել շերտերը փորող ու քչփորող հայ մարդուն, նրա սիրտոն ու հոգին աշխարհիհամար բացող ու աշխարհին կապող մեր նույնպես… Լոռեցին:

  Ընկերությունս, եղբայրությունս նրա հետ մի առատ տեղ ունի, մորը չեմ տեսել, էն մորը, որ միայն հասկանալի կանացի նրբանկատությամբ կամ մայրական իմաստնությամբ ընկերուհիներից, համագյուղացիներից թաքցրել է, ձևացրել է, թե Հրանտի համար իր սիրտը հպարտությունից չի ուռչում: Մայրամուտի երկրորդ կիթն անելիս հոգնած գլուխը թաքցրել է կովի փորի տակ, երգ մրմնջացել կովի համար (կովի անունն ի՞նչ է եղել), ու ժպտացել, ու երջանիկ եղել, որ Հրանտոյին ինքն է ծնել ու աննկատ մեզ նվեր արել, մեզ բաշխել… Էսպես եմ տեսնում էս պատկերը, որի իսկականը չեմ տեսել ու, ավաղ, չեմ տեսնելու:

   Իգնատին չեմ տեսել: Նրա տղա Հրանտը խոսք է տվել, որ պիտի տանի ինձ հոր հետ ծանոթացնի: Հուսանք: Վերջապես պարտավոր է, տարիքս առնում եմ չէ՞… Մանավանդ երազանք ունեմ՝ Լոռվա («Էն Լոռու ձորն է…») կանաչ սարերն ու կիրճերը Հրանտի հետ չափչփելու: Միա անգամ էլ կարոտս առնեմ (նրա հետ) նրա (մեր) աշխարհի մարդկանցից, քաղցր Լոռվա քաղցր բարբառից… Էնտեղ չե՞ն նրա ստեղծած կերպարները, հաղորդվեմ, հարստանամ, սիրեմ նրանց կոշտուկոպիտ տեսքն ու նրանց անհատակ ու փխրուն հոգիները մեկ էլ: Էդպես է, փխրուն են քաղաքակրթության հիմք դնողները, աշխարհին հաց տվողները, կենցաղի ստուգված ու փորձված, անանցանալի առաքինություններով:

   Ո՞ր մեկին չսիրեմ, ո՞ր մեկն է, որ հոգուս հարազատ չէ, եզի պես աշխատավոր Անդրոյի՞ն, հավիտենական ընդդիմադիր Աղունի՞ն, որ փոթորկի պես չի թողնում, որ աշխարհը ճահիճ դառնա, խառնշտորում է մթնոլորտը, որ մարդիկ չթմրեն ու հաշտվեն խեղճության ու սեփական թերությունների հետ, թե՞ «Մենք ենք, մեր սարերի»  հովիվներին իրենց սեփական Լեյտենանտով: Հնձվոր, տավարած, կովկիթ, դեզ դնող, խոզարած, հողի լեզուն վաղուց վերծանած, անտառի լեզուն իմացող աշխատասեր, աշխատունակ… Ալխո, Ալխո, հե՜յ գիտի Ալխո… ու սրանց մեջ աստղի պես շողշողացող, ԵՐԿՐԻ ՏԵՐ Ռոստոմ Սարգսյան, նույն ինքը՝ Ռոստոմ ՄԱՄԱԻԿՈՆՅԱՆԸ… Էհե՜յ, էս ու՞մ երկիրն եք ավերում…

   Էս բոլորը միասին Մաթևոսյանի աշխարհը ու մի ամբողջ ծով բարոյականություն:

   Այսինքն՝ սրանք էնքան էլ իմ խելքի բաները չեն, որ վերլուծություններ անեմ, գրականագետներ կան:

Ուզում եմ հասկանա էսօր Հրանտին, ուզում եմ զգալ, թե որքա՞ն է ծանր նրա համար հենց էս օրը: Էս մեր անտեր եղած, պատռված, ճողված… էս մեր իրար չհանդուրժող, իրարից զզվող, իրար չներող, էս մեր… կարճամիտ ժամանակներում:

  Մենք մեզնով, կամ չգիտեմ ինչից արբեցած, գոռում- գոչյունի մեջ միմյանց վրա մատ ենք թափ տալիս, արյուն ենք թափում, ժխոր ենք սարքում, մեղավոր ենք փնտրում: (Մեղավորը խելոքն է, կռիվ անողերի մեջ մեղավորը ուժեղն է, իշխանություն ունեցողը: Մի իմաստունի խոսք է: ) Կանգնել ենք գետի երկու ափին (այ ձեր ցավը տանեմ, բա էս մեր գետը վազքարեր չունի՞, որ իրար միանանք), նեղացած կանչում ենք Հրանտին թէ՝ շուտ արա, անցիր էս ափը, չէ՝ էն ափը, սրանց դեմ, չէ՝ նրանց դեմ: Կաց ախպեր, կաց, միա արյուն ենք, ախր: Մի արմատի շիվ ենք, մի երկինք ու մի արև ունենք, մի Մասիս սար, որի սպիտակ բարձրությունն էմեր երազանքը: Մենք որ չսիրենք մեզ, ո՞վ կսիր:

   Չէ, պարզից էլ պարզ է՝ այ Հրանտը իր արյանը չի դավաճանում, նա կողմ չունի, ե՛ս ունեմ, դու՛ ունես, նա՛ ունի, Մաթևոսյան Հրանտը չունի: Աստծո կամքով նրա կողմը մեկն է՝ Հայկի ցեղը, նրա ազգը, հայոց աշխարհագրությունը, հայոց հանճարը, հայոց պետականուոյունը, նրա լուսյ ապագան, որ սկսվում է էս օրից:          

 Նա ՏԵՐ է ու հավատարիմ ամենքիս, չի կարող սրան սիրել, նրան՝ չէ: Հոր պես է ցավում, երբ իրար միս ենք ուտում: Որ կողմից էլ կճմտես, ինքն է… Կանգ չառնե՞նք: Էս ատելություններին վերջ չտա՞նք… Թեկուզ Հրանտի սրտի երկարակեցության համար: Մի՞թե նա այն մարդկանցից չէ, որի ապրած ժամանակը պիտի հարգենք, որի համար պատասխանատու ենք նաև մենք:

   Խոսքս չլրացավ: Չգիտեմ տեղի՞ն էր, թե՞ չ՝: Էդպես դուրս եկավ:

  Հա՛, Հրանտ, գնանք Լոռի: Խուլիգանի նման մի լավ քեֆ անենք, խորովաշով, բանով, շիշը խփենք ծառին…

   Ու հաշտ մնանք, հաշտ, որ վաթսուն տարիդ դառնա հարյուր քսան:

Աստված քեզ օգնական:

Մայիս, 1995

Հատվածը Սոս Սարգսյանի «Կանչ» գրքից:

Հրանտ Մաթևոսյանի ֆեյսբուքյան էջը՝ այստեղ

Սոս Սարգսյանի ֆեյսբուքյան էջը՝ այստեղ

Կոմիտասի նամակը Արշակ Չոպանյանին

Արդ, մեր երկիրն սկզբեն եղել է կռվախնձոր արշավող ու շրջակա հզոր պետությանց աշխարհակալության ճանապարհի վերա և պահել է ցարդ նույնվիճակը։ Մենք այժմ իրապես ռուսաց շահի առարկան ենք. մեր երկիրն արդեն որոշված է, այսօր կամ վաղր ռուս պետության բաժին դառնալու։ Ուրեմն պիտի ձգտենք մեզ ազատագրել երկու կերպ, թեպետ և երկուքի վերջակետն էլ նույնն է, տարբեր ուղիով միայն։ Առաջինն է առավելագույնը՝ ինքնուրույն ու անկախ լինելով իբր պատվար ցցվել ռուս դիվանագիտության առջև և երկրորդը՝ նվազագույնը՝ ապավինել Քեռի Ռուսին և միաձույլ հայություն սահմանել։ Երկուքն էլ նույն է, բայց երկրորդն իրագործելի՝ շահերի նույնության վերա հենվելով, իսկ առաջինը անիրագործելի։ Ռուս կառավարությունը ծայրագույն արևելքեն տուժեց, ուրեմն ընդարձակման ճանապարհը այս կողմը մնաց…

Ես չե՛մ կարող մտքես անցնել, որ ռուս կառավարությունը իր շահերը զոհե մեզ. զի նա չէ կարող թույլ տալ, որ այս բաժինն ավելի լավ վիճակ ունենա, քան իր երկրի հայերը, ուրեմն մի՛շտ ձգտելու է պահել մեզ (եթե իրան չմիանանք) իրան կարոտ վիճակի մեջ, որպեսզի ապագա գրավման ձեռնտու տարր հանդիսանանք, արդեն մեր մեծ ջարդերն ապացույց են ասածներիս։ Ռուս թերթերն էլ ճիշտ այս կետն է, որ շարունակ շեշտում են, թե մեր փրկությունը կռելու և կոփելու ենք Փերպուրկի [Պետերբուրգի] պարիսպներու դռներուն առաջ, ա ՛յս էր պնդել ժամանակին Լոռիս Մելիքով Գևորգ Դ. կաթողիկոսին զգուշացնելով (երբ սա ռուս-տաճկական պատերազմի ժամանակ, փրկությունը տեսնելով ու հուսալով տաճիկներեն, գրեթե բացարձակապես սպասելիս է եղել տաճիկներին էջմիածնի մեջ)։ Արդեն քաջ գիտես, որ Անգլիո, Ֆրանսիո ու Ռուսիո միության գլխավոր նպատակն էլ այս էր։ Ուրեմն չիք փրկություն արտաքո Ռուսիո։ Պետք է նախ բոլոր հայերը խմբվեն մեկ տերության, մեկ օրենքի տակ, աճեն ու զարգանան բարոյապես և նյութապես և ապա ժամանակն ինքն է, որ պիտի բերե մեզ մեծ ազատությունը. շտապելով, աոաջինը չառած երկրորդ քայլի դիմելով բոլորովին պիտի կորչենք, տաճիկէն ոչ մի հույս մի ունենաք, մի սպասեք, նորա ուղեղը քարե ժայռից է, զարգացման անընդունակ, լոկ փշրվելու համար պիտանի և ոտքի տակը սալահատության հարմար։

Չպետք է բաժանվենք, չպե՛տք է խաբվենք Եվրոպայի զանագան խոստումնալից խաբկանքներեն, միանալու ենք և գործնական ճամփան բռնելու՝ ըստ իս, աոաջին քայլն է բոլոր հայությունն ամփոփել ռուսի իշխանության տակ, երկրորդ քայլն է տնտեսապես ու բարոյապես, զուտ ազգային, առանց օտարեն ու մեզ անմարս գաղափարներով առաջնորդվելու զարգանալ. երրորդ քայլն արդեն ինքը ռուս հեղափոխությունն է, որ պիտի անե, ոչ թե մենք, իսկ մենք օգտվելու ենք այդ քայլեն, սակայն պատրաստվելով, լեհերու պես զուտ ազգային շավիղը բռնելով. եվյապական մարդկային գաղափարները որքան որ ընտիր են ու փափագելի, բայց մեզ անպետք են. պաղ երկրի բույսերը մեր ջերմ արևին տակ կկիզվեն։

Ես վախ չունիմ, թե ռուս կառավարության մեջ կհալենք, որքան ալ որ հալենք, այնուամենայնիվ մեր ինքնագիտակցությունը զարթնած է և եթե խելոք շարժվենք` կվաստկենք, ես այս կարծիքն ունիմ…

Համբույր ե կարոտով`

Քույդ Կոմիտաս վարդապետ:

ՀՈՒՍԻԿ ԱՐԱ «ԻՐԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ»

Կյանքից թանկ սերն է քո անունով․
քանի՞ անգամ ուզել եմ մեռնել,
բայց ապրում եմ,
որ մեկ օր ավել զգամ համդ։

Նախ բարակ մարմնիդ նուրբ կարերը տեսա,
հետո ճանաչեցի հայտնության պես հոգիդ․
հայացքիս պատռված տեղերը հավաքվեցին,
և մարմնիս ամեն բջիջը դարձար:
Ու քեզ այնպես սիրեցի,
որ ձմռան մեջ խոստացա մեկ օր գարուն,
և հունվարի վերջին օրը գարուն էր արդեն։
Դու անակնկալ ուրախ տաք լույսի մեջ էիր ցատկոտում,
քեզ հետ՝ բոլոր ընկերուհիներդ զարմացած․
արթնացած բնության ասվածուհին էիր,
և այդ մեկ օր գարունը քոնն էր ձմռան կեսին։
Նայում էի կատարված հրաշքին ու ասում՝
ի՞նչ հզոր է սիրո ուժը, Աստված իմ,
որ կարող է բնության ընթացքը փոխել։

Իմ ապրելու բանաձևը դու ես տվել․
երջանիկ եմ, երբ սեր կա մեջս
ու բանաստեղծություն։
Բայց այդ բառը՝ սեր,
որ տիեզերքի այցեթուղթն է մարդու աշխարհ,
այնպես նեղլիկ ու լղար է հիմա թվում
և անկարող է տեղավորել ամբողջը՝
ինչ ես եմ զգում քո նկատմամբ․
սիրուց առավել դու ես միայն,
թող ների ինձ երկինքը, ոչ թե Աստված։

Մարմնիդ մոտենալով՝
ես քո դուռն եմ եկել որպես ուխտավոր,
ոչ թե կրքից մոլեգնած կեսգիշերի սիրեկան։
Քեզ սիրելով՝ ինձ եմ փրկել․
քեզ ունեմ օդ, աշխարհ ու արև,
իսկ թե ի՞նչ ես զգում դու, ներիր,
այնքան էլ չի հուզում ինձ․․․
ու թե կուզես սիրտս հանիր,
ես չէ, նա է ինձ ուղղորդել՝ մատնելով հասցեդ։

Քեզ չեմ ասել այս պատմածից գոնե մի բառ․
հանկարծ չավերես այն գեղեցիկը,
որ իմ կյանքն է քո նվիրած օրերով։

Վերցրո՛ւ քեզ հետ, երակիդ մեջ առ
սրտի գույն խոստովանությունն այս,
որ կյանքիդ բոլոր օրերում
չար ու փորձանքից քեզ կպաշտպանի թալիսմանի պես։ 

Հուսիկ Արա

Լուսանկարը՝ Նառա Վարդանյանի